جلال‌الدین محمد بلخی یا رومی

جلال‌الدین محمد بلخی که در ایران به مولوی نامور است و در جهان غرب او را با نام رومی می شناسند (6 ربیع الاول 604، بلخ یا وخش – 5 جمادی الثانی 672 هجری قمری، قونیه) از مشهورترین شاعران ایرانی تبار پارسی گوی است. نام کامل وی «محمد ابن محمد ابن حسین حسینی خطیبی بکری بلخی» بوده و در دوران حیات به القاب «جلال‌الدین»، «خداوندگار» و «مولانا خداوندگار» نامیده می ‌شده ‌است. در قرن‌ های بعد (ظاهراً از قرن ۹) القاب «مولوی»، «مولانا»، «مولوی رومی» و «ملای رومی» برای وی به کار رفته ‌است و از برخی از اشعارش تخلص او را «خاموش» و «خَموش» و «خامُش» دانسته‌اند. زبان مادری وی پارسی بوده است.

مولوی زادة بلخ یا وخش (شهری در تاجیکستان امروزی) بود و در زمان تصنیف آثارش (همچون مثنوی) در قونیه در دیار روم می ‌زیست. با آنکه آثار مولوی به عموم جهانیان تعلق دارد، ولی پارسی ‌زبانان بهرة خود را از او بیشتر می ‌دانند، چرا که حدود شصت تا هفت هزار بیت او فارسی است و خطبه ‌ها و نامه ‌ها و تقریرات (تعالیم او به شاگردانش که آن را ثبت کردند و به فارسی غیرادبی و روزانه است) او نیز به فارسی میباشد. و تنها حدود هزار بیت عربی و کمتر از پنجاه بیت به زبانهای یونانی/ ترکی (اغلب به طور ملمع در شعر فارسی) شعر دارد.

پارسی گو گرچه تازی خوشتر است      عشق را خود صد زبان دیگر است

آثار مولانا به علاوه مناطق فارسی زبان، تاثیر فراوانی در هند و پاکستان و ترکیه و آسیایه میانه گذاشته است. آثار مولانا تأثیر فراوانی روی ادبیات و فرهنگ ترکی نیز داشته ‌است. دلیل این امر این است که اکثر جانشینان مولوی در طریقة تصوف مربوط به او از ناحیة قونیه بودند و آرامگاه وی نیز در قونیه است.

ای بسا هندو و ترک همزبان      ای بسا دو ترک چون بیگانگان

برخی مولوی ‌شناسان (از جمله عبدالحسین زرین کوب) برآن ‌اند که در دوران مولوی، زبان مردم کوچه و بازار قونیه، زبان فارسی بوده ‌است. جلال الدین همایی در این رابطه به این بیت پسر مولانا (که پس از چند بیت عربی آن را سرود) اشاره میکند.

فارسی گو که جمله دریابند      گرچه زین غالاند و در خوابند

زندگی ‌نامه  

جلال‌الدین محمد بلخی در 6 ربیع الاول (برابر با ۱۵ مهرماه) سال 604 هجری قمری در بلخ زاده شد. پدر او مولانا محمد بن حسین خطیبی معروف به بهاء الدین ولد و سلطان‌العلما، از بزرگان صوفیه و مردی عارف بود و نسبت خرقة او به احمدغزالی می ‌پیوست. وی در عرفان و سلوک سابقه‌ ای دیرین داشت و چون اهل بحث و جدال نبود و دانش و معرفت حقیقی را در سلوک باطنی می ‌دانست نه در مباحثات و مناقشات کلامی و لفظی، پرچم ‌داران کلام و جدال با او مخالفت کردند. از جمله فخرالدین رازی که استاد سلطان محمد خوارزمشاه سلطان بود و بیش از دیگران شاه را بر ضد او برانگیخت. سلطان ‌العلما احتمالاً در سال 610 هجری قمری، هم ‌زمان با هجوم چنگیزخان از بلخ کوچید و سوگند یاد کرد که تا محمد خوارزمشاه بر تخت نشسته، به شهر خویش بازنگردد. روایت شده ‌است که در مسیر سفر با فریدالدین عطار نیشابوری نیز ملاقات داشت و عطار، مولانا را ستود و کتاب اسرارنامه را به او هدیه داد. وی به قصد حج، به بغداد و سپس مکه و پس از انجام مناسک حج به شام رفت و تا اواخر عمر آن‌ جا بود و علاء الدین کیقباد پیکی فرستاد و او را به قونیه دعوت کرد. مولانا در نوزده سالگی با گوهر خاتون ازدواج کرد. سلطان‌العلما در حدود سال 628 هجری قمری جان سپرد و در همان قونیه به خاک سپرده شد. در آن هنگام مولانا جلال‌الدین ۲۴ سال داشت که مریدان از او خواستند که جای پدرش را پر کند.

همه کردند رو به فرزندش              که تویی در جمال مانندش

شاه ما زین سپس تو خواهی بود      از تو خواهیم جمله مایه و سود

سید برهان الدین محقق ترمذی، مرید پاکدل پدر مولانا بود و نخستین کسی بود که مولانا را به وادی طریقت راهنمایی کرد. وی سفر کرد تا با مرشد خود، سلطان العلما در قونیه دیدار کند؛ اما وقتی که به قونیه رسید، متوجه شد که او جان باخته ‌است. پس نزد مولانا رفت و بدو گفت: در باطن من علومی است که از پدرت به من رسیده. این معانی را از من بیاموز تا خلف صدق پدر شوی. مولانا نیز به دستور او به ریاضت پرداخت پرداخت و نه سال با او همنشین بود تا اینکه برهان‌الدین جان باخت.

مؤمنه خاتون

مؤمنه خاتون همسر بهاء الدین ولد و مادر جلال الدین محمد مولاناست. گور او در قرامان / لارنده کشف شده، بنابراین باید بین سالهای ۶۲۶-۶۱۹/۱۲۲۹-۱۲۲۲ از دنیا رفته باشد.

شمس تبریزی

مولانا در ۳۷ سالگی عارف و دانشمند دوران خود بود و مریدان و مردم از وجودش بهره‌ مند بودند تا اینکه شمس الدین محمد بن ملک داد تبریزی روز شنبه 26 جمادی الاخر 642 نزد مولانا رفت و مولانا شیفته او شد. در این ملاقات کوتاه وی دورة پرشوری را آغاز کرد. در این ۳۰ سال مولانا آثاری برجای گذاشت که از عالی ‌ترین نتایج اندیشه بشری است. و مولانا حال خود را چنین وصف می ‌کند:

زاهد بودم ترانه گویم کردی      سر حلقة بزم و باده جویم کردی

سجاده نشین با وقاری بودم       بازیچة کودکانه کویم کردی

پیوستن شمس تبریزی به مولانا

روزی مولوی از راه بازار به خانه بازمی‌گشت که عابری ناشناس گستاخانه از او پرسید: «صراف عالم معنی، محمد برتر بود یا بایزید بسطامی؟» مولانا با لحنی آکنده از خشم جواب داد: «محمد(ص) سر حلقه انبیاست، بایزید بسطام را با او چه نسبت؟» درویش تاجرنما بانگ برداشت: «پس چرا آن یک سبحانک ما عرفناک گفت و این یک سبحانی ما اعظم شأنی به زبان راند؟» پس از این گفتار، بیگانگی آنان به آشنایی تبدیل شد. نگاه شمس تبریزی به مولانا گفته بود از راه دور به جستجویت آمده‌ام اما با این بار گران علم و پندارت چگونه به ملاقات الله می‌توانی رسید؟

و نگاه مولانا به او پاسخ داده بود: «مرا ترک مکن درویش و این ‌بار مزاحم را از شانه ‌هایم بردار.»

شمس تبریزی در حدود سال 642 هجری قمری به مولانا پیوست و چنان او را شیفته کرد، که درس و وعظ را کنار گذاشت و به شعر و ترانه و دف و سماع پرداخت و از آن زمان طبعش در شعر و شاعری شکوفا شد و به سرودن اشعار پر شور عرفانی پرداخت. کسی نمی ‌داند شمس تبریزی به مولانا چه گفت و آموخت که دگرگونش کرد؛ اما واضح است که شمس تبریزی عالم و جهاندیده بود و برخی به خطا گمان کرده ‌اند که او از حیث دانش و فن بی‌ بهره بوده ‌است که نوشته‌ های او بهترین گواه بر دانش گسترده ‌اش در ادبیات، لغت، تفسیر قرآن و عرفان است.

غیبت موقت شمس تبریزی

مریدان که می ‌دیدند که مولانا مرید ژنده ‌پوشی گمنام شده و توجهی به آنان نمی‌کند، به فتنه ‌جویی روی آوردند و به شمس تبریزی ناسزا می ‌گفتند و تحقیرش می ‌کردند. شمس تبریزی از گفتار و رفتار مریدان رنجید و در روز پنجشنبه 21 شوال 643، هنگامی‌که مولانا ۳۹ سال داشت، از قونیه به دمشق کوچید. مولانا از غایب بودن شمس تبریزی ناآرام شد. مریدان که دیدند رفتن شمس تبریزی نیز مولانا را متوجه آنان نساخت با پشیمانی از مولانا پوزش‌ ها خواستند.

پیش شیخ آمدند لابه کنان       که ببخشا مکن دگر هجران

توبة ما بکن ز لطف قبول      گرچه کردیم جرم ها ز فضول

مولانا فرزند خود سلطان ولد را همراه جمعی به دمشق فرستاد تا شمس تبریزی را به قونیه باز گردانند. شمس تبریزی بازگشت و سلطان ولد به شکرانة این موهبت یک ماه پیاده در رکاب شمس تبریزی راه پیمود تا آنکه به قونیه رسیدند و مولانا از گرداب غم و اندوه رها شد.

غیبت دائم شمس تبریزی

پس از مدتی دوباره حسادت مریدان برانگیخته شد و آزار شمس تبریزی را از سر گرفتند. شمس تبریزی از کردارهایشان رنجید تاجایی‌که که به سلطان ولد شکایت کرد:

خواهم این بار آنچنان رفتن      که نداند کسی کجایم من

همه گردند در طلب عاجز       ندهد کس نشان ز من هرگز

چون بمانم دراز، گویند این     که ورا دشمنی بکشت یقین

شمس تبریزی سرانجام بی ‌خبر از قونیه رفت و ناپدید شد. تاریخ سفر او و چگونگی آن به درستی دانسته نیست.

شیدایی مولانا

مولانا در دوری شمس تبریزی ناآرام شد و روز و شب به سماع پرداخت و حال آشفته‌ اش در شهر بر سر زبان ‌ها افتاد.

روز و شب در سماع رقصان شد     بر زمین همچو چرخ گردان شد

مولانا به شام و دمشق رفت اما شمس را نیافت و به قونیه بازگشت. او هر چند شمس تبریزی را نیافت؛ ولی حقیقت شمس تبریزی را در خود یافت و دریافت که آنچه به دنبالش است در خودش حاضر و متحقق است. مولانا به قونیه بازگشت و رقص و سماع را از سر گرفت و جوان و خاص و عام مانند ذره‌ ای در آفتاب پر انوار او می ‌گشتند و چرخ می ‌زدند. مولانا سماع را وسیله‌ ای برای تمرین رهایی و گریز می ‌دید. چیزی که به روح کمک می‌کرد تا در رهایی از آنچه او را مقید در عالم حس و ماده می ‌دارد پله پله تا بام عالم قدس عروج نماید. چندین سال گذشت و باز حال و هوای شمس تبریزی در سرش افتاد و به دمشق رفت؛ اما باز هم شمس تبریزی را نیافت و به قونیه بازگشت.

مولانا و صلاح‌الدین زرکوب

مولانا همچون عارفان و صوفیان بر این باور بود که جهان هرگز از مظهر حق خالی نمی‌گردد و حق در همة مظاهر پیدا و ظاهر است و اینک باید دید که آن آفتاب جهان‌ تاب از کدامین کرانه سر برون می‌آورد و از وجود چه کسی نمایان می ‌شود.

روزی مولانا از کنار زرکوبان می‌ گذشت. از آواز ضرب او به چرخ در آمد و شیخ صلاح الدین زرکوب به الهام از دکان بیرون آمد و سر در قدم مولانا نهاد و از وقت نماز پیشین تا نماز دیگر با مولانا در سماع بود. بدین ترتیب مولانا شیفته صلاح‌الدین شد و شیخ صلاح‌ الدین زرکوب جای خالی شمس تبریزی را تا حدودی پر کرد. صلاح‌ الدین مردی عامی و درس‌ نخوانده از مردم قونیه بود و پیشة زرکوبی داشت. مولانا زرکوب را جانشین خود کرد و حتی سلطان ولد با همه دانشش از او اطاعت می‌کرد. هر چند سلطان ولد تسلیم سفارش پدرش بود ولی مقام خود را به ویژه در علوم و معارف برتر از زرکوب می‌ دانست؛ اما سرانجام دریافت که دانش و معارف ظاهری چاره ‌ساز مشکلات روحی و معنوی نیست. او با این باور مرید زرکوب شد. صلاح‌الدین زرکوب نیز همانند شمس مورد حسادت مریدان بود اما به هر حال مولانا تا ۱۰ سال با او انس داشت تا اینکه زرکوب بیمار شد و جان باخت و در قونیه دفن شد.

مولانا و حسام‌الدین چلبی

حسام الدین چلبی معروف به « اخی ترک » از عارفان بزرگ و مرید مولانا بود. مولانا با او نیز ۱۰ سال همنشین بود. مولانا به سفارش حسام الدین مثنوی معنوی را به رشته ی نگارش در آورد و گه گاه در مثنوی نام حسام الدین به چشم می خورد به همین سبب در ابتدای امر نام حسامی نامه را برای مثنوی معنوی بر می گزیند.

درگذشت مولانا

مولانا، پس از مدت ‌ها بیماری در پی تبی سوزان در غروب یکشنبه 5 جمادی الآخر 672 هجری قمری درگذشت.

در آن روز پرسوز، قونیه در یخ ‌بندان بود. سیل پرخروش مردم، پیر و جوان، مسلمان و گبر، مسیحی و یهودی همگی در این ماتم شرکت داشتند. افلاکی می‌گوید: «بسی مستکبران و منکران که آن روز، زنّار بریدند و ایمان آوردند.» و ۴۰ شبانه روز این عزا و سوگ بر پا بود:

بعد پل روز سوی خانه شدند          همه مشغول این فسانه شدند

آثار مولوی

آثار منظوم

مثنوی معنوی

مولانا کتاب مثنوی معنوی را با بیت « بشنو از نی چون حکایت می‌کند / از جدایی ‌ها شکایت می ‌کند» آغاز می‌ نماید. در مقدمة عربی مثنوی معنوی نیز که نوشته خود مولانا است، این کتاب به تأکید «اصول دین» نامیده می ‌شود «به عربی: «هذا كتابً المثنوي، وهّو اصولُ اصولِ اصولِ الدين». مثنوی معنوی حاصل پربارترین دوران عمر مولاناست. چون بیش از ۵۰ سال داشت که نظم مثنوی را آغاز کرد. اهمیت مثنوی نه از آن رو که از آثار قدیم ادبیات فارسی است؛ بلکه از آن جهت است که برای بشر سرگشته امروز پیام رهایی و وارستگی دارد. مثنوی فقط عرفان نظری نیست بلکه کتابی است جامع عرفان نظری و عملی. او خود گفته ‌است: «مثنوی را جهت آن نگفتم که آن را حمایل کنند، بل تا زیر پا نهند و بالای آسمان روند که مثنوی معراج حقایق است نه آنکه نردبان را بر دوش بگیرند و شهر به شهر بگردند.» بنابراین، عرفان مولانا صرفاً عرفان تفسیر نیست بلکه عرفان تغییر است.

اگر بخواهیم مجموعۀ عظیم و پربار بیست و شش هزار بیتی مثنوی معنوی را کوتاه و خلاصه کنیم، به هجده بیتی می‌رسیم که سرآغاز دفتر اوّل مولاناست و به « نی نامه » شهرت یافته ‌است. گرچه آغاز مثنوی مولانا (نی نامه) با دیگر آثار نثر و نظم فارسی تفاوت دارد امّا روح نیایش و توجّه به حق، در تار و پود آن نهفته ‌است.

این «نی» همان مولاناست که به عنوان نمونۀ یک انسان آگاه و آشنا با حقایق عالم معنا، خود را اسیر این جهان مادّی می ‌بیند و «شکایت می ‌کند» که چرا روح آزادۀ او از «نیستانِ» عالم معنا بریده ‌است. او در مثنوی و دیوان شمس، بارها خود، یا انسان آگاه را به نی و چنگ تشبیه کرده ‌است:

ما چو چنگیم و تو زخمه می ‌زنی...

ما چو ناییم و نوا در ما زتوست...

دیوان شمس تبریزی

 غزلیات و « دیوان شمس تبریزی » (یا دیوان کبیر)، محبوبیت فراوانی کسب کرده ‌اند. درصد ناچیزی از این غزلیات به زبان ‌های یونانی و عربی و ترکی است و عمده غزلیات موجود در این دیوان به فارسی سروده شده ‌اند. به علاوه بیش از سی و پنج هزار بیت به فارسی، او حدود هزار بیت به عربی و کمتر از دویست بیت (اغلب به ملمع فارسی - ترکی یا فارسی - یوانی) به ترکی و یونانی (جمعاً کمتر از یک سوم از یک درصد اشعارش) در این دیوان دارد.

رباعیات

رباعیات مولانا بخشی از دیوان اوست. این قسمت از آثار مولانا در مطبعۀ اختر (اسلامبول) به سال ۱۳۱۲ هجری قمری به طبع رسیده و متضمن ۱۶۵۹ رباعی یا ۳۳۱۸ بیت است که بعضی از آنها به شهادت قرائن از آن مولاناست و دربارۀ قسمتی هم تردید قوی حاصل است و معلوم نیست که انتساب به وی درست باشد.

برای نمونه:

عشق از ازل است تا ابد خواهد بود     جوینده عشق بی عدد خواهد بود

فردا که قیامت آشکارا گردد       هر کس که نه عاشق است رد خواهد بود

آثار منثور

فیه ما فیه

این کتاب مجموعۀ تقریرات مولاناست که در طول سی سال در مجالس فراهم آمده ‌است. این سخنان توسط پسر او سلطان ولد یا یکی دیگر از مریدان یاد داشت شده و بدینصورت درآمده‌ است. نثر این کتاب ساده و روان است و درون ‌مایه ‌ای از مطالب عرفانی دینی و اخلاقی دارد.

مجالس سبعه

مجموعة مواعظ و مجالس مولانا یعنی سخنانی است که به وجه اندرز و به‌ طریق تذکیر بر سر منبر بیان کرده ‌است. نسخۀ خطی این کتاب در کتابخانۀ سلیم آقا دراسگدار محفوظ و در تاریخ کتابت آن سال ۷۸۸ می ‌باشد.

مکتوبات

(همچنین مشهور به مکاتیب) مجموعة نامه ‌های صد و پنجاه‌ گانۀ مولاناست به معاصرین خود و دو نسخۀ آن در کتابخانۀ دارالفنون اسلامبول موجود است. ادمه مطلب در بخش دوم